JAK ROZMAWIAĆ O HOLOKAUŚCIE? Opowiadania Tadeusza Borowskiego i nie tylko.

Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu oraz kolejna rocznica wyzwolenia Auschwitz stały się pretekstem do tego, by poruszyć ten bardzo istotny temat. Losy Żydów od wieków wplecione są w historię nie tylko Polski, ale całej Europy, dlatego powinny być ukazane młodzieży bez przekłamań, ubarwień i przemilczeń. Jest to nasza rola, rola nauczycieli języka polskiego, ale też historii, wiedzy o społeczeństwie, religii i etyki. Należy pokazywać młodym ludziom obraz stosunków polsko-żydowskich, wpółistnienie obu kultur na naszych ziemiach, a także zwracać przy tym uwagę na poszanowanie praw człowieka, tolerancję i akceptację.

Doskonałym źródłem metodycznym, pełnym pomysłów i inspiracji dla nauczycieli wszystkich przedmiotów humanistycznych jest pozycja wydana przez Międzynarodowe Centrum Edukacji o Auschwitz i Holokauście "Jak uczyć o Auschwitz i Holokauście. Materiały dydaktyczne dla nauczycieli". Warto też pamiętać o filmie Stevena Spielberga " Lista Schindlera". Film ten oglądam z wszystkimi moimi klasami kończącym gimnazjum i liceum. Zwracam uwagę na tematy, które on porusza: getto, obóz pracy, obóz zagłady, Auschwitz, relacje międzyludzkie, walkę o przetrwanie i jeszcze wiele innych.

Mój dzisiejszy wpis dotyczy jednak głównie opowiadań Tadeusza Borowskiego. Pomysł na zajęcia znalazłam kilka late temu w Internecie, jednak tradycyjnie zmodyfikowałam go do swoich potrzeb. Jest to cykl trzech lekcji opartych na opowiadaniach "U nas w Auschwitzu" i "Proszę państwa do gazu". Pierwsza lekcja skupia się na relacjach międzyludzkich - kat i ofiara. W tym celu posługuję się fragmentami z tekstu Borowskiego. Rozmawiamy na temat więźniów i ich oprawców, charakteryzujemy ich po kolei, by dojść do wniosku, że niektórzy więźniowie pod wpływem pobytu w obozie przejmowali rolę katów. W ten sposób dochodzimy do pojęcia człowiek zlagrowany. Wszystko zapisujemy w formie mapy myśli.

Kolejne dwie lekcje lekcje poświęcone są na pracę w grupie. Uczniowie podzieleni na siedem grup przygotowują się do zaprezentowania następujących zagadnień:

1. Znaczenie tytułów opowiadań.

2. Dlaczego Auschwitz to Betrugslager (obóz oszustw).

3. Język obozowy.

4. Hierarchia obozowa.

5. Człowiek  zlagrowany.

6. Dehumanizacja i reifikacja.

7. Literatura faktu i narracja behawioralna.

Zadania dla grup:

Grupa 1 - Znaczenie tytułów opowiadań.

1. Wyjaśnij tytuły opowiadań „U nas w Auschwitzu” i „Proszę państwa do gazu”. Określ na czym polega ich ironiczny charakter. Wskaż związek tytułu z tematyką i kompozycją opowiadania. Zacytuj odpowiednie fragmenty utworów.

Grupa 2 - Auschwitz jako Betrugslager (obóz oszustw).

a) Jakie instytucje kulturalne i rozrywkowe znajdują się w Auschwitz? Jaką pełnią funkcję w „kamiennym świecie”?

b) Znajdź cytat opisujący Auschwitz jako obóz oszustw oraz wymień trzy zjawiska zakłamujące rzeczywistość obozową.

c) Wyjaśnij słowa „Arbacht macht frei” i zinterpretuj je w kontekście opowiadań Tadeusza Borowskiego.

Grupa 3 - Język obozowy.

a) Scharakteryzuj gwarę obozową. Jakie języki narodowe miały na nią wpływ?

b) Wymień wyrazy charakterystyczne dla gwary obozowej. Podaj pięć przykładów wraz z wyjaśnieniami oraz określ jakich sfer życia dotyczą?

c) Wyjaśnij etymologię i znaczenie słowa „lager”.

d) O czym świadczy obecność innego, charakterystycznego dla lagru języka?

Grupa 4 - Hierarchia obozowa.

a) Korzystając ze słowniczka do lektury napisanego przez Borowskiego, wyjaśnij pojęcia: muzułman, kapo, vorarbeiter, stary numer, Sonderkommando, Kanada.

b) Charakteryzując hierarchię obozową, wskaż co decydowało o przynależności do danej grupy? Zwróć uwagę jak status więźnia wpływał na jego poziom życia w obozie?

c) Opisz relacje, jakie panowały między więźniami – ich stosunek do osób z grupy wyższej i niższej. Wykorzystaj wiedzę z poprzedniej lekcji.

Grupa 5 - Człowiek zlagrowany.

a) Zinterpretuj poniższy cytat w kontekście wartości, którym został podporządkowany człowiek w obozie. 

"Ciało wykorzystali, jak się da: wytatuowali na nim numer, żeby zaoszczędzić obroży, dali tyle snu w nocy, żeby człowiek mógł pracować, i tyle czasu w dzień, aby zjadł. I jedzenia tyle, żeby bezproduktywnie nie zdechł. Jedno jest tylko miejsce do życia: kawałek pryczy, reszta należy do obozu, do państwa."

b) W kontekście opowiadań Borowskiego omów problem "Człowiek jako ciało". Wskaż fragmenty

ukazujące człowieka przez pryzmat ciała oraz określ ideologiczne konsekwencje traktowania człowieka w kategoriach biologicznych i fizjologicznych.

c) Wymień metody zniewolenia człowieka, które stosowano w obozie oraz omów jakie były konsekwencje stosowania wobec ludzi wymienionych metod?

d) Modelem jakiego państwa jest obóz. Wskaż podobieństwa. Uzasadnij odpowiedzi właściwymi cytatami.

e) Wyjaśnij pojęcia relatywizmu moralnego i nihilizmu i odnieś je do postawy ludzi zlagrowanych. Podaj przykłady relatywizmu moralnego więźniów.

Grupa 6 - Dehumanizacja i reifikacja.

a) Wyjaśnij pojęcia dehumanizacja i reifikacja.

b) Wymień środki artystyczne oddające dehumanizację i reifikację. Wskaż odpowiednie cytaty.

c) Podaj i omów cytat ukazujący stosunek narratora do tradycji platońskiej, będącej synonimem wartości

reprezentowanych przez kulturę europejską. 

Grupa 7 - Literatura faktu i narracja behawioralna.

a) Podaj cechy literatury faktu.

b) Scharakteryzuj narrację opowiadań Borowskiego i określ narratora.

c) Na podstawie analizy początku opowiadania „Proszę państwa do gazu”, udowodnij tezę o behawiorystycznym charakterze narracji w opowiadaniach Borowskiego. Wykorzystaj podane niżej informacje.

behawioryzm [wym. bihewioryzm, behawioryzm]

1. «kierunek w psychologii XX w. głoszący, że przedmiotem badań psychologicznych może być tylko dostrzegalne zachowanie się ludzi i zwierząt»

2. «tendencja w literaturze XX w. przedstawiająca bohatera tylko w jego zewnętrznych reakcjach i rezygnująca z analizy psychologicznej»

Behawioryzm odrzuca całą sferę kulturowo–filozoficznych uwarunkowań i motywów działania człowieka, stara się obserwować jedynie jego bezpośrednie, motoryczne reakcje na świat. 

Cechy: a) opisuje człowieka poprzez śledzenie jego reakcji zewnętrznych, b) antypsychologizm.

Technika behawiorystyczna:

- brak słownictwa nazywającego ludzkie uczucia;

- charakteryzowanie człowieka poprzez opisywanie jego reakcji zewnętrznych, brak życia wewnętrznego postaci;

- opisy gestów bohaterów, ich zachowania;

- fragmenty dialogów, które charakteryzują bohaterów.

Po zakończeniu pracy uczniowie przekazują informacje przygotowane przez kolejne zespoły. Zadaniem wszystkich jest graficzne opracowanie zebranego materiału w taki sposób, by można było go powielić dla wszystkich.

Na koniec kwestię Holokaustu przywołuję w kontekście wydarzeń, które miały miejsce w naszym regionie w styczniu 1945 roku. Jest to historia kobiet, które szły w tzw. " Marszu śmierci". Poniżej cytat z "Gazety Lubuskiej" dotyczący tych wydarzeń.
"Otóż na początku "Marszu śmierci" pod wsią Spokojna k. Śmieszkowa wyselekcjonowano 20 słabych, nie mogących iść kobiet i etapami rozstrzeliwano. Podczas przedostatniego etapu egzekucji, jedna z więźniarek, 16 letnia Waleria Strausowa (Czeszka) postrzelona na szczęście nieśmiertelnie, wyczołgała się z dołu, w którym leżały martwe współtowarzyszki i schowała się w lesie. Po dwóch dniach dotarła do polskiej rodziny w Wijewie - Marii Wojciech. Tam została do czasu przyjścia frontu rosyjskiego, z którym dotarła do Berlina. W ten sposób przeżyła wojnę i własną śmierć. Wróciła do Czechosłowacji, tam też złożyła zeznania w Prokuraturze. Natomiast Maria Wojciech została odznaczona przez państwo Izrael medalem "Sprawiedliwy wśród Narodów Świata". "

Czytaj więcej: https://gazetalubuska.pl/rocznica-marszu-smierci-w-piatek-w-lesie-pod-starym-jaromierzem-trzeba-oddac-hold-ofiarom-wojny/ar/13833544#wiadomosci&utm_source=facebook.com&utm_medium=gazeta-lubuska&utm_campaign=marsz_smierci

Najbliżsi wspomnianej Pani Marii ( syn i wnuczka) byli absolwentami naszej szkoły, a część uczniów pochodzi z miejscowości, w której ukrywała się uratowana kobieta. Dzięki tej historii temat Holokaustu nie jest już tak odległy, bo dotyczy naszych okolic. Warto w ten sposób przybliżyć również ten trudny temat uczniom. 

                                                                                  Agata Karolczyk-Kozyra

Bibliografia:
1. Jak uczyć o Auschwitz i Holokauście. Materiały dydaktyczne dla nauczycieli. Pod red. J. Ambrosewicz-Jacobs, K. Oleksy, P. Trojański, Oświęcim 2007
2. A. Piwowar, "Kamienny świat obozów" w opowiadaniach Tadeusza Borowskiego, dostępny on line.