CZY PYTANIA UCZĄ MYŚLEĆ?

Metody podawcze, opierające się na przekazywaniu wiedzy w drodze wykładu nadal bardzo często stosowane są podczas wielu lekcji. Zadajemy sobie pytanie, co chcemy omówić na danych zajęciach, a następnie na nie odpowiadamy, prezentując konkretne zagadnienie uczniom. Nie zawsze jednak określamy cel, który pragniemy zrealizować. Warto jednak pamiętać, że rola pytań w edukacji jest ogromna, ponieważ zadawanie odpowiednich pytań stymuluje rozwój i uczy krytycznego myślenia. Zdaniem D. Gołębniak strategia kierowania pytań do uczniów spełnia swe prorozwojowe zadanie tylko wtedy, gdy nauczyciel stawia pytania stymulujące do samodzielnego myślenia i wypowiadania się. Dobre pytania to takie, które stanowią pomost między nauczaniem a uczeniem się, dlatego też stawianie pytań przez uczniów jest uznawane dziś za umiejętność ważniejszą aniżeli umiejętność udzielania na nie odpowiedzi. Jest to istotne zwłaszcza wtedy, gdy bierzemy pod uwagę łatwy dostęp do informacji oraz wielość i różnorodność źródeł. Stawianie pytań samemu sobie, rówieśnikom, nauczycielom, innym dorosłym, a także do tekstu literackiego lub popularnonaukowego jest niewątpliwie wpisane w rozwijanie kolejnej kompetencji kluczowej - uczenie się przez całe życie. Ważne jest zarówno właściwe zadawanie pytań przez nauczyciela, jak i umiejętne stawianie pytań przez ucznia.

Poniżej podaję kilka sposobów na wykorzystywanie podczas lekcji pytań, które uczą myśleć. Opierają się one między innymi na technikach coachingowych, zasadach myślenia krytycznego oraz myślenia projektowego (DT).

1. MODEL GROW

To jedna z najczęstszych metod coachingowych. Opiera się na czterech krokach: 

• GOAL - cel generalny
• REALITY - rzeczywistość
• OPTIONS - opcje
• WILL - wybór

Można go wykorzystywać podczas wszelkich lekcji problemowych dotyczących bohatera i jego dylematów, np. Stanisław Wokulski, Cezary Baryka, Balladyna, Gospodarz z "Wesela". Zadaniem uczniów jest wejście w rolę postaci i próba znalezienia odpowiedzi na pytania zawarte w infografice. 

2. METODA SCAMPER po polsku ZŁAMNEP (z zakresu Design Thinking)

To metoda oparta na zadawaniu pytań. Jej celem jest zmiana istniejącego pomysłu, przekształcenie go w taki sposób, aby na jego podstawie powstało coś nowego.  Można coś dodać, dołożyć, coś zabrać dokładamy, opierając się o gotowy materiał.  W poniższej tabeli znajdziemy wyjaśnienie skrótów oraz pytania, które możemy wykorzystać w procesie edukacyjnym. Podczas lekcji nie musimy wykorzystywać wszystkich etapów, możemy skupić się na wybranych obszarach. Z pewnością warto wykorzystać pytania z obszaru E do rozwijania umiejętności pisania streszczenia logicznego lub notatki syntetyzującej. Obszar P natomiast może być przydatny do rozmów o pomysłach i planach Stanisława Wokulskiego związanych z jego działalnością handlową lub naukową.

Skrót	Krok	Pytania
S (Substitute) - zastąp	Fragment pomysłu staramy się zastąpić innym. W związku z tym powinniśmy wiedzieć, z jakich części składa się nasz pomysł i co można zamienić.	*Czy ktoś pracował nad podobnym pomysłem?  *Czy istnieje rozwiązanie, które możemy skopiować i dopasować do naszego pomysłu?  *Czy jest osoba, którą w tym przypadku możemy naśladować i której chcemy dorównać? *Czym/kim można to zastąpić? *Jak rozwiązać to inaczej? *Jakie nowe składniki możemy wprowadzić? – funkcje? Motywacje? Miejsca?
C (Combine) - połącz	Pomysł, nad którym pracujemy, łączymy z innym. Musimy zdawać sobie sprawę, co musi pozostać takie, jakie jest.	*Jakie pomysły możemy połączyć?  *Z czym możemy je połączyć?  *Czy możliwa jest współpraca z innymi osobami?  *Co będzie wynikiem połączenia? *Połączyć cele, pomysły, funkcje, osoby, przedmioty?
A (Adapt) – dostosuj, zapożyczaj	Sprawdzamy, czy są dostępne rozwiązania, które pomogą nam w rozwiązaniu problemu i stosujemy je na naszym pomyśle.	*Czy ktoś pracował nad podobnym pomysłem?  *Czy istnieje rozwiązanie, które możemy skopiować i dopasować do naszego pomysłu?  *Czy jest osoba, którą w tym przypadku możemy naśladować i której chcemy dorównać? *Co można skopiować? *Od czego można zapożyczyć?
M (Modify) – modyfikuj, powiększaj, zmniejszaj	Zmieniamy kolor, wygląd, zwiększamy rozmiar, kształt.	*Co można zmienić?  *Czy coś może zmienić kształt, rozmiar? *Jak ulepszyć? Nadać nową formę? *Zmienić barwę, ruch, dźwięk, zapach? *Co dodać? Zwiększyć wymiary? Czas? Częstotliwość? Wytrzymałość?
P (Put to Another Use) - wykorzystaj w innym celu, nowe zastosowanie	Zmieniamy grupę docelową, sposób korzystania, możliwości.	*W jaki sposób można wykorzystać pomysł?  *Jak można użyć danej rzeczy do innych celów, w innej funkcji?  *Dla jakiej innej grupy docelowej mogłaby być korzystna?
E (Eliminate)  - wyeliminuj	Sprawdźmy, czy wszystkie fragmenty są niezbędne, które z nich można wyeliminować.	*W jaki sposób uprościć pomysł, co wyeliminować?  *Jakie jego fragmenty można wyeliminować?  *Czego jest za dużo, co pominąć?  Co by się stało, gdybyśmy wyeliminowali któryś fragment? *Co jest zbędne, niepotrzebne, nieistotne?
R (Reverse) – odwróć, przearanżuj	Wszystko staramy się zupełnie odwrócić, postawić na głowie, zmieniamy co się da.	*Jak sprawdziłaby się inna kolejność? *Czy można ją zmienić?  *Co stałoby się, gdybyśmy zastosowali odbicie lustrzane?

3. STRATEGIA WALTA DISNEYA 

To technika, którą warto wykorzystać do poszukiwania kreatywnych rozwiązań oraz tematów problemowych. Pozwala ona spojrzeć na zagadnienie z trzech różnych perspektyw - Marzyciela, Realisty i Krytyka. Poniżej prezentuję pytania dla każdej z grup. Więcej na temat strategii Walta Disneya opisałam tutaj.

4. 5W czyli 5xWHY

Metoda polega na kilkakrotnym zadawaniu pytania "dlaczego? ", co pozwala wykryć przyczyny problemu oraz kolejno skupić się na ich skutecznym rozwiązaniu. Dzięki zadawaniu tego pytania problem, którym się zajmujemy, staje się bardziej zrozumiały i podstawowa przyczyna jego powstania jest łatwiejsza do zidentyfikowania oraz wyeliminowania. To kolejna technika, którą można wykorzystać do zajęć problemowych, np. do omówienia relacji między matką a synem w "Przedwiośniu" lub ojcem a synem w "Chłopach". Zaczynamy od określenia problemu, a następnie pięciokrotnie zadajemy pytanie "dlaczego".

5. 6W 

To kolejna metoda problemowa, odnosząca się do sześciu angielskich pytań zaczynających się od litery “W”:

• (Who) Kto jest związany z celem?
• (What) Co chcę osiągnąć?
• (Where) Określ miejsce.
• (When) Określ przedział czasu, w którym cel ma zostać osiągnięty.
• (Which) Określ wymagania i ograniczenia związane z realizacją celu.
• (Why) Określ przyczyny realizacji danego celu i korzyści płynące z osiągnięcia go.

Te dwa narzędzia pozwalają z łatwością definiować cele. Wtedy zdecydowanie łatwiej zabrać się za ich realizację. Powyższe metody bardzo dobrze sprawdzą się też przy mniejszych celach lub tych osobistych, dlatego można je wykorzystać w pracy indywidulanej z uczniem lub podczas godziny wychowawczej. 

6. PYTANIA PORZĄDKUJĄCE TOK LEKCJI

Możemy także zastosować pytania, uczące myśleć zarówno na początku, jak i na końcu zajęć lub podczas pracy w grupie. Poniżej przykłady.

PYTANIA NA POCZĄTEK ZAJĘĆ

• Jaki jest cel naszych dzisiejszych zajęć?
• Co będziemy robić, żeby go osiągnąć?
• Z czym zaczynam zajęcia?
• Jakie mam nastawienie do zajęć? Jakie uczucia mi towarzyszą?
• Czym będziemy zajmować się podczas zajęć?

PYTANIA DO PRACY W GRUPIE

• Na czym będą polegały zadania przydzielone poszczególnym osobom zespołu?
• Kto i za co będzie odpowiedzialny w grupie?
• Jak zrealizujemy nasze zadanie?
• Które działania będą najbardziej skuteczne? Uzasadnijcie wybór.
• Jak przebiegała współpraca?
• Jaka była rola poszczególnych osób w grupie?
• Kto i jak bardzo angażował się w poszczególne działania?

PYTANIA PODSUMOWUJĄCE

• Jakie emocje towarzyszyły mi podczas zajęć?
• Z czym mogę połączyć to, czego się dziś nauczyliśmy? Do czego to jest podobne?
• Co pomagało, a co przeszkadzało mi dziś podczas zajęć?
• Czego nauczyły mnie zajęcia?
• Gdzie i jak mogę wykorzystać to, czego nauczyłem się podczas zajęć?

Pytania podsumowujące możemy zadać w formie krótkiej anonimowej ankiety na platformie Answergarden. To prosta aplikacja pozwalająca w bardzo szybki sposób uzyskać odpowiedzi na zadane pytanie.

7. TECHNIKA PQ4R

Sposobem na rozwijanie umiejętności właściwego zadawania pytań przez uczniów niewątpliwie jest metoda PQ4R. Dzięki niej możemy kształcić czytanie ze zrozumieniem.

Do poszczególnych fragmentów tekstu uczniowie samodzielnie formułują odpowiednie pytania, porządkując w ten sposób nowe informacje. Warto podpowiedzieć uczniom, że jeżeli w tekście znajdują się śródtytuły, to mogą być one pomocne w tworzeniu pytań. Należy też zaznaczyć, że wszystkie pytania powinny mieć charakter pytań otwartych – od ogółu do szczegółu. Dodatkowe informacje na temat techniki prezentuje niniejsze nagranie.

8. WIDZĘ - MYŚLĘ - ZASTANAWIAM SIĘ

To metoda, która z pewnością sprawdzi się podczas wszelkich lekcji związanych z interpretacją obrazu. Jest to jedna z technik myślenia krytycznego. Zadanie uczniów jest udzielenie odpowiedzi na trzy pytania, dokończenie następujących zdań:

• Napisz, co widzisz...
• Napisz, co myślisz...
• Napisz, nad czym się zastanawiasz...

9. OTO JA

Na koniec proponuję jeszcze wykorzystanie notatek wizualnych przygotowanych przez Sylwię Wienke. Z pewnością przydadzą się podczas lekcji wychowawczych i sprawdzą się na każdym poziomie edukacyjnym. Dzięki nim mamy okazję poznać naszych uczniów, ponieważ odpowiadają oni na cztery pytania. 

• Jakie są Twoje zainteresowania, Twój sposób myślenia? (głowa)
• Jaki jesteś? Jakimi cechami się odznaczasz? (serce)
• Jakie są Twoje mocne strony, umiejętności i talenty? (ręce)
• Jakie są twoje słabe strony, z czym sobie nie radzisz? (nogi)

Korzyści płynących z zadawania pytań jest mnóstwo. Oto niektóre z nich: 

• poprawa koncentracji
• uruchamianie myślenia, prowokowanie do myślenia
• rozbudzanie poczucia odpowiedzialności
• kształcenie umiejętności wyciągania wniosków
• nabycie kompetencji uczenia się przez całe życie, przez rozwijanie ciekawości
• pobudzanie kreatywności
• umożliwianie wnikliwego i wielostronnego spojrzenia na sytuację

                                                                                        Agata Karolczyk-Kozyra

                                                                                              Kreatywny polonista

Bibliografia:

1. Michał Czakon, Sztuka zadawania pytań, czyli moc pytań w edukacji, [online] https://cdw.edu.pl/sztuka-zadawania-pytan/

2. Justyna Szymczyk, Metoda SCAMPER - kreatywne podejście do pomysłu, [online] https://poradnikpracownika.pl/-metoda-scamper-kreatywne-podejscie-do-pomyslu

3. Marian Śnieżyński, Rola i znaczenie pytań w szkolnej edukacji, Edukacja Elementarna w Teorii i Praktyce 3/2013, [online] https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Edukacja_Elementarna_w_Teorii_i_Praktyce_kwartalnik_dla_nauczycieli_/Edukacja_Elementarna_w_Teorii_i_Praktyce_kwartalnik_dla_nauczycieli_-r2013-t-n3/Edukacja_Elementarna_w_Teorii_i_Praktyce_kwartalnik_dla_nauczycieli_-r2013-t-n3-s13-22/Edukacja_Elementarna_w_Teorii_i_Praktyce_kwartalnik_dla_nauczycieli_-r2013-t-n3-s13-22.pdf